Page 12 - Preschaint Nummer 5
P. 12

                Ils vaschins sun chantunais
 „Ün bun vaschin vala plü co ün paraint.“
„Ama a tieu chantunais, ma nu piglier davent la saiv.“
Quists duos proverbis muossan cha la relaziun traunter chan- tunais es üna chosa ambivalenta. Intaunt cha’l prüm proverbi metta la valur d’ün bun chantunais dafatta sur quella da la parantella, admunescha il seguond da mantgnair tuottüna üna tscherta distanza e cunfins clers. Situaziuns armonicas traunter famiglias chantunaisas, ma eir cumbattas ostinedas fin davaunt güdisch capitan oramai adüna darcho e tuochan pera tar la convivenza umauna.
Que cha’ls proverbis muossan però eir auncha, es üna diffe- renza linguistica interessanta traunter il vallader e’l puter. In vallader as disch vaschin per Nachbar, il pled puter percunter es chantunais. Que es fich singuler, perche cha tuot las otras linguas neolatinas partan dal pled latin vicinus: Ils Valladers drouvan apunto vaschin, ils Sursilvauns vischin, ils Sur- mirauns vaschign ed ils Suotsilvauns vaschegn. Ils Taliauns dian vicino, ils Spagnöls vecino, ils Portugais vizinho ed ils Rumens vecin. E noss confrers rumauntschs, ils Ladins da la Val Badia, staun dasper il vijin e quels dal Friaul sper il vicìn. Niauncha ils Puschlavins e’ls Bergiagliots nu vöglian in quista chosa fer farina insembel cun lur chantunais in Engiadin’Ota e drouvan visin respectivmaing vasching.
In puter existan bainschi ils pleds vicin (nahe) e vicinanza (dal quêl deriva dal rest vschinauncha), ed eir vschin e vschinedi do que, ma quels sun reservos per Bürger e Bürgerrecht. Die Nachbarn in puter sun e restan ils chantunais – per uschè dir unicums sün quist muond.
Perche saregia que uschè? Forsa es la resposta tuot simpla e pragmatica: per eviter melinclettas traunter las noziuns Nach- bar e Bürger. Però, per Bürger as pudess eir druver il pled burgais u citadin. E’ls Valladers nu peran neir d’avair fadia cull’ambiguited dal pled vaschin.
Es que forsa per mantgnair quella tscherta distanza cha’l pro- verbi survart cussaglia? Haun ils Puters l’impreschiun ch’ün vschin als füss memma vicin e’ls conflicts cun que program- mos? Sun ils chantuns da duos chesas e’l spazi traunteraint squasi la saiv cha’s vess da lascher ster?
Difficil da dir, ma que füss almain üna declaraziun pel feno- men cha in Engiadin’Ota – scu unic lö sül muond – nu’s cugnuoscha dispüttas traunter chantunais ...
10 preschaint das Magazin

























































































   10   11   12   13   14